نمایش‌های تعزیه و تظاهرات شکوهمند دسته‌جمعی‌ در‌ میان‌ ترک‌ها‌ بویژه ترک‌های آذربایجان و قفقاز رایج بوده و نسخه‌های‌ بسیاری از مجالس تعزیه به زبان‌ ترکی‌ در دست است.به عنوان‌ مثال از 4501 تعزیه‌نامه مجموعه واتیکان،53 نسخه به زبان ترکی‌ و‌ تـنها‌ 4 نـسخه به عربی و بقیه فارسی است.

تاکنون خارجیان بسیاری از نزدیک شاهد دسته‌وری‌ها و دیگر نمایش‌های‌ مربوط به ماه محرم جامعه ایرانیان در استانبول‌ بوده‌اند.از جمله یکی از سیاحان می‌نویسد:ایرانیان‌ مقیم‌ قسطنطنیه‌ نوعی‌ نمایش بنامregnum in regno یا«جشن‌ سالگرد»یا«مصادف سالگرد»برپا می‌کردند.تظاهرکنندگان در دسته بـزرگی کـه بالغ بر هزار مرد و نوجوان‌ بود بر سر زنان نوحه‌ می‌خواندند و گریه می‌کردند پست سر آنها دسته ی مردان‌ سفیدپوش‌ که همگی به طور مـنظم و هـماهنگ‌ فریاد‌ می‌زدند«یا حسین»«واحسین»در‌ حرکت بودند و در فاصله میان این دو ردیف، چند نفر راه می‌رفتند‌ و مصیبت حسن و حسین(ع)را به صدای‌ بلند می‌خواندند.بچه‌ها همراه با اسبی سفید که دو معصوم سفید پوش به‌ نشانهء‌ ارواح حسن و حسین(ع)بر آن نشسته بـودند می‌گذشتند و فـریادهای«وای!وای!حسین»بلند و بـلندتر می‌شد. دسته‌ها‌ یا‌ سینه می‌زدند و یـا زنـجیرهایشان را رویـ‌ سر‌ چرخانده‌ و بر دوش‌های برهنه خود فرود می‌آوردند.در‌ آن مـیان مـردانی هـم بودند‌ که‌ سرگذشت حسن‌ و حسین(ع)را‌ قرائت‌ می‌کرد ولی تـمام صـداها در فریادهای‌ بلند، حسن‌ و حسین(ع»)گم می‌شد.

ناظری دیگر گزارش مفصل‌تری ارائه می‌دهد و می‌گوید:

«شمار ایرانیان مقیم‌ استانبول‌ در اواخر سده گذشته در حدود‌ ده‌ تا دوازده هزار نفر‌ بود.در‌ مـراسم مـقدماتی نـه روزه تا‌ شب‌ عاشورا، مراسم نوحه‌خوانی مقدماتی ادامه داشت.مراسم با صدای کوبش ‌طبل آغـاز می‌شد،سپس دسته با همراهی‌ موسیقی‌ عزا به میدانگاه‌ وارد شد.ملایی روی‌ صندلی‌ می‌نشست‌ و با لحنی‌ سوزناک‌ به‌ نقل وقایع سـنتی و تـاریخی‌ مـی‌پرداخت.دسته عزا به این ترتیب‌ وارد می‌شد.در پیشاپیش دسته،مردی بود با بیرقی در دسـت کـه‌ پارچه‌هایی‌ از‌ رنگ‌های مختلف و زیبا از آن‌ آویزان‌ بود در‌ پی‌ او مردی‌ دیگر با شبیه علم‌ پیغمبر که از پارچه‌های سـیاه و سـفید بـود بر آنها نوشته‌ها و تصویر یک پنجه گلدوزی‌ شده‌ بود حرکت‌ می‌کرد.اسب‌ها پوشیده از شال‌ها و قـالی‌ها‌ بـیانگر‌ هـفتاد‌ و دو تن از یاران‌ شهید‌ امام حسین بودند،بر اسبی بی‌زین دو سپر و دو شمشیر آخته،چلیپاوار قرار داده شده بود.اسبی دیـگر حـامل‌ مـحمل‌ (کجاوه)ای‌ پوشیده‌ با پرده‌های سبز و سیاه بود که‌ از‌ میان‌ پرده‌ها، یک‌ زن‌ و چند کودک،به نشانه اهـل بـیت امام حسین(ع)دیده‌ می‌شدند.نزدیک این اسب،مردانی سوار بر اسب کاه به اطراف‌ می‌پراکندند.

بر آخرین اسب،پوششی سفید و خـونین بـه نـشانهء اهل بیت امام‌ حسین آویزان بود.غیر‌ از این دو کبوتر سفید(که پاهایشان بهم‌ بسته بود)و پرهایشان را به رنـگ سـرخ آغشته بودند و دو تیر طلایی بلند نشانگر ارواج شهیدان بودند.پست سر این اسب،صف‌ فشرده‌ای از مردان ایرانی کـه‌ بـطور‌ هـماهنگ و محکم سینه‌ می‌زدند فریاد«حسین!حسین!»می‌کشیدند و بدنبال آنها دسته‌ای‌ از عزاداران که پیراهن‌های گلدوزی شده سیاه بر تن داشـتند،با زنجیرهای بـلند آهنین به همراه ضرب سنج بر دوش برهنه خود می‌زدند.سپس دویست‌ یا‌ سیصد مـرد بـا پیـراهن‌های سفید(کفن) و سرهای کاملا تراشیده در دو ردیف پیاده حرکت می‌کردند و مراسم ادامه می یافت تا نزدیک ساعت 9 یـا 10 شب به پایان می‌رسید.

روز بعد که معمولا مجلس ترحیم مردگان در گورستان‌ برپا می‌شود‌ آنها در اسکودر USKUdar‌ ،در‌ کرانه آسیایی بسفور از قـبرستان ایـرانی سید علی درزی دیدن کردند.همینکه دسته ترحیم‌ (عزا) به قبرستان رسید، بر روی یکدیگر گلاب پاشیده و سـپس‌ چای،خرما،نان و پنـیر پخش می‌کردند.

در قبرستان برای مرده فاتحه خواندند و در‌ عـصر بـه گـونه‌ هماهنگ نوحه‌خوانی می‌کردند و برطرف چپ سینه خود مـی‌زدند. پاره‌ای لبـاس سیاه بر تن داشتند که بر آن عبارت«یا حسین‌ مظلوم»نقش بسته بود.بعضی از افراد شیعه بـا ضـربات کابل بر پشت‌ عریان‌ خود می‌زدند.»

مراسم مـحرم در آناطولی

در سـرتاسر آناطولی،بویژه در مـیان پیـروان فـرقه بکتاشی و علویان روستایی که اکثرا از قـبایل سـلحشور‌ و نیمه عشایر هستند  اسامی متفاوتی چون‌ تحته‌چی،یوروک،ترکمن،قزلباش‌ و غـیره‌ دارند شـعایر و عقاید مختلفی معمول است.مثلا پیروان فـرقه‌ بکتاشی در سوگواری تنها به گـریه بـسنده می‌کنند و ‌‌هیچگاه‌ آیین‌ها‌ با نوحه و شـیون هـمراه نیست.رایج‌ترین اعمال عزاداری‌ گرفتن روزه و امساک و پرهیزهای‌ دیگر‌ است.از‌ طلوع تا غروب‌ آفتاب از صرف هرگونه خـوردنی و آشـامیدنی پرهیز می‌شود و در ده‌ روز اول‌ ماه مـحرم بـه سـوگواری مصیبت کربلا مـی‌پردازند.در بعضی از قـبایل دیگر،دوازده روز روزه می‌گیرند‌ یعنی بـرای هـر امام‌ یک‌ روز‌ که روزه آخرین روز،بیش از سه ساعت نیست زیرا اعتقاد بر این است که حضرت مـهدی زنـده و دور از چشم دشمنان در غاری پنهان است کـه روزی از آنـجا باز خـواهد گـشت.امساک‌ و پرهـیزهای دیگری نیز هستند،مثلا عـزادارن زیر جامهء خود را نمی‌شویند و عوض نمی‌کنند از صابون استفاده نمی‌کنند،صورت‌ را اصلاح نمی‌کنند و در آینه نگاه نمی‌کنند چـون فـکر می‌کنند اینکار هم نوعی آرایش است. عـزاداران‌ از‌ بـوییدن چـیزهای معطر، رقص،خنده،تفریح و اسـتعمال دخـانیات اجتناب می‌کنند.

از هرگونه تـرضیهء نـفس خودداری می‌کنن.د تنها در روز یازدهم‌ زیر جامه‌ها را می‌شویند یا عوض می‌کنند و شبش ضمن لعنت بر یزید سه جرعه‌ آب مـی‌نوشند.بکتاشی‌ها از شـب دهم تا بعد از ظهر روز دهم(عاشورا)با امتناع از نـوشیدن آب بـا مـصائب حـسین(ع) همدردی مـی‌کنند.سپس گـاهی با نوشیدن آب مخلوط به تربت‌ کربلا روزه را می‌گشایند.

از دیگر کارهای‌ مهم‌ در مراسم محرم تهیه غذای مخصوصی‌ بنام«آشوره» asure است که در دهم محرم یا عاشورا به یاد گرسنگی شهیدان پخته می‌شود که آش بلغور گـندم است.به‌ عقیدهء عزاداران چون در روز دهم‌ وقایع‌ بزرگی‌ مانند اولین ملاقات‌ آدم و حوا‌ و خارج‌ شدن حضرت نوح از کشتی اتفاق افتاده و نیز به‌ دلایل دیگر مقدس است.از مراسم دیگر که علویان روستای مقیم‌ آناطولی انجام مـی‌دهند«یازقربانی»‌ "yas‌ kurbani"‌ یـعنی‌ «قربانی بهاره»است که در آن حیوانی را به‌ عشق‌ و احترام امام‌ حسین سر می‌برند.از دیگر ملاحظات مربوط به آئین‌های محرم‌ «زیارت»است مثلا طایفه قزلباش در این ایام به زیات‌ مکه‌ نمی‌روند‌ و بجای آن به اماکن متبرکه بغداد،کوفه و کـربلا سـفر می‌کنند.شکل دیگر«زیارت»رفتن‌ یا فرستادن پول به اماکن‌ مقدس آناطولی است.ترک‌های آناطولی هیچ‌گونه تعزیه‌ای برای‌ اجرا ندارند بلکه به جای آن متن‌های ادبی‌ بی‌شماری‌ بنام«مرثیه»و«مقتل»وجود‌ دارد که خوانده می‌شوند و یـا در مـجالس محرم به‌ گونه‌ای نمایشی‌ نقل‌ می‌شوند.

فریده مجیدی خامنه

 ______

منابع و ماءخذ

1-جعفری،حسین علی،تعزیه‌داری در هند،برگرفته از کتاب‌ تعزیه هنر بومی پیشرو ایران،نوشته پترچکلووسکی،ترجمه‌ داود حاتمی،شرکت‌ انتشارات‌ علمی و فرهنگی،تهران،1367.
2-آنه،متین،آئین‌های محرم در آناطولی تـرکیه،برگرفته از کتاب تعزیه هنر بومی پیشرو‌ ایران،نوشته‌ پترچکلووسکی ترجمه‌ داود حامی،شرکت انتشارات علمی و فرهنگی،تهران،1367.
3- ذکرگو،امیر حسین،مراسم شعیان هند در دههء محرم، همایش بین المللی محرم‌ و فرهنگ مردم پژوهشکده‌ مردم‌شناسی،سازمان میراث فرهنگی کشور،یزد،1379
4-اقبال،محمد جعفر،مراسم تابوک در اندونزی،همایش‌ بین المللی محرم‌ و فـرهنگ مـردم،پژوهشکده مردم‌شناسی، سازمان میراث فرهنگی کشور،یزد،1379.
5-مددلی،عین الله،مراسم‌ ماه‌ محرم‌ در جمهوری آذربایجان، همایش بین المللی محرم و فرهنگ‌ مردم،پژوهشکدهء مردم‌شناسی،سازمان میراث فرهنگی کشور،یزد،1379.
6-محرم در جزایر و سواحل کارائیب،همایش بین المللی محرم‌ و فرهنگ‌ مردم،پژوهشکده‌ مردم‌شناسی،سازمان میراث فرهنگی‌ کشور،یزد،1379.